«Կինոն միայն կինո կոչեցյալը չէ, դա ագիտացիա է»

«Իրատեսի» հյուրը կինոռեժիսոր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի կինոդերասանի ստուդիայի ղեկավար ՀԵՆՐԻԿ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆՆ է:
Նրա հետ մեր նախորդ զրույցի ժամանակ անդրադարձել ենք «Նվագախմբի տղաները» և «Տերտերին ուխտը» ֆիլմերին: Փորձեցինք այս անգամ խոսել նրա ոչ շատ հայտնի ֆիլմերի և այլ հարցերի շուրջ:

«ԻՄ ՍԵՐՈՒՆԴԸ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՎԱԾ ԷՐ «ԻՆՉԵ՜Ր ԱՍԵՍ ՉԵՆ ԿԱՏԱՐԻ ԱՄԲՈԽՆԵՐԸ ԽԵԼԱԳԱՐՎԱԾ»
ԿԱՐԳԱԽՈՍՈՎ»

-Պարոն Մարգարյան, ստալինյան անձի պաշտամունքի քննադատությունից անմիջապես հետո՝ 1957 թվականին, Դուք վավերագրական ֆիլմ եք նկարել՝ «Եղիշե Չարենց»: Որքան էլ որ սկսվել էին «ձնհալի» ժամանակները, միևնույն է, կային որոշակի արգելքներ, ինչպե՞ս եք իրականացրել այդ աշխատանքը:
-Խղճացեք ինձ՝ խեղճիս, մի ստիպեք հիշել այն ժամանակները, երբ Չարենցի անունը տալն արդեն իսկ վտանգավոր էր: Իսկ ավելի ուշ վիճակը մի քիչ փոխվեց: Չարենցի մասին ֆիլմ նկարելու համար ԿԳԲ-ի հետ էր պետք գործ ունենալ, դրանք էն ժամանակներն էին, երբ լիովին չէին վերացել Չարենցի անվան հետ կապված վտանգները, հեշտ չէր: Բայց և ես անկեղծ պետք է լինեմ. բավական բան էր փոխվել: Ինձ ինչ-որ մեկը հեռախոսահամար տվեց, որ զանգահարեմ: Պարզվեց, որ զանգահարել եմ ԿԳԲ-ի բարձրաստիճան ղեկավարի: Սև մեքենայով եկան հետևիցս երկու օր անց:
-Դե՜, նրանց մեքենաներն անպայման սև էին լինում՝ «սև ագռավ»:
-Հա՜: Չորս պահակի մոտով եմ անցել, մինչև հասել եմ էդ մարդու աշխատասենյակ: Ասացի նրան, որ ինձ նյութեր են պետք Չարենցի մասին՝ ֆիլմս նկարելու համար: Իմ սերունդը դաստիարակված էր «Ինչե՜ր ասես չեն կատարի ամբոխները խելագարված» կարգախոսով: ՈՒ ես էդ ոգով էի աշխատում: Իմ առջև դրեցին հաստ թղթապանակներ՝ Չարենցի գործը: Եթե ասեմ, թե ինչեր եմ այնտեղ տեսել, կցնցվեք: Այնպիսի՜ մատնագրեր եմ տեսել, այնպիսի՜ անունների եմ հանդիպել: Անուններ այնպիսի մարդկանց, որոնց առջև ես խոնարհվում էի մինչ այդ, ու տեսա, թե ինչեր են գրել նրանք Չարենցի դեմ: Է՜, Չարենցը գժություններ էր անում, ստեղծագործող էր: Ո՞ր ստեղծագործողը խելառ չէ: Պուշկինը խելառ չէ՞ր: Ինչևէ, մեջս շատ բան կոտրվեց այդ թղթերին ծանոթանալուց հետո, բայց մինչ օրս էլ չեմ պատմում, թե ինչեր եմ տեսել, որովհետև դա ոչինչ չի ավելացնի և չի պակասեցնի Չարենցի հռչակից և որևէ բան չի տա նրան սիրողներին կամ չսիրողներն: Մի խոսքով՝ ծանոթացա ամբողջ արխիվին: Որ Չարենցը օրիգինալ էր, որ Չարենցը հանճար էր, դա ոչ ոք չի կարող ժխտել: Ֆիլմը ես մենակ չեմ արել: Մենք ունեցել ենք հանճարեղ մի մարդ՝ Հակոբ Սալախյանը: Երբ նա դասախոսություն էր կարդում համալսարանում, բոլոր ինստիտուտների լսարանները դատարկվում էին, բոլորը գալիս էին Սալախյանին լսելու, ինչպես որ լինում էր Լևոն Ներսիսյանի դասախոսությունների ժամանակ: Բայց, ի տարբերություն Լևոն Ներսիսյանի, Հակոբ Սալախյանի անունն այսօր հանիրավի մոռացված է, ոչ ոք չի խոսում նրա մասին: Ես նրա հետ եմ ստեղծել «Եղիշե Չարենց» ֆիլմը: Նա է եղել սցենարի հեղինակը: Նրա հետ մի ամբողջ տարի ֆիլմը պտտեցրել ենք Հայաստանի բոլոր գործարաններում, Մոսկվայում: Ժողովուրդը ծարավի էր Չարենցի մասին մի խոսք լսելու:

«ՁԵՐ ՀԱՐՑՈՎ ԲԱԽՎՈՒՄ ԵՔ ՄԻ ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅԱՆ, ՈՐԻ ԱՆՈՒՆՆ Է ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԱԽԱՆՁ»

-1979-ին դետեկտիվ ժանրում նկարահանված «Երկնագույն առյուծ» ֆիլմի տիտրերում կարդում ենք, որ իբրև խորհրդական ֆիլմի աշխատանքներին մասնակցել է միլիցիայի գեներալ-մայոր: Այսօրվա կինոն՝ հաճախ ոչ պրոֆեսիոնալ դերասաններով, ի՞նչ արժեք ունի Ձեր աչքում:
-Շատ ճիշտ նկատառում է: Շա՛տ ճիշտ: Ես վստահ եմ, որ մեր այն ժամանակվա մոտեցումն էր ճիշտը: Մենք չէինք կարողանա այդքան մանրուքներ իմանալ և ցույց տալ ֆիլմում, եթե չլիներ մասնագետ խորհրդատուն: Սոս Սարգսյանը ինչպե՞ս կարողացավ այդքան լավ գողի կերպար ստեղծել: Նրան հանդիպեցրել ենք միլիցիոներների հետ, որոնք Սոսին պատմել են այն գործերի մասին, որոնք քննել են իրենք տարիների ընթացքում: Եվ Սոսը, փա՛ռք Աստծո, հրաշալի յուրացրեց նյութն ու խաղաց գողի այդ կերպարը ֆիլմում:
-Ըստ որում՝ շատ ինտելեկտուալ գողի կերպար: Այսօրվա տգետ գողերն ինչքա՜ն տարբեր են նրանից:
-Հա՜: Իսկ Արմեն Սանթրոսյանն այդ ֆիլմում խաղացած դերով մինչև հիմա ինձ համար մնում է անգերազանցելի դերասան: Նա մեկ այլ դերում էլ է շատ հաջող հանդես եկել. իմ «Հեղկոմի նախագահը» ֆիլմում դաշնակցականի կերպար է մարմնավորել: Եվ դերասանական հաջող խաղով էնպիսի՜ խելոք մտքեր էր արտահայտում, որ եթե այսօրվա դաշնակցականները կարողանային լսել նրան, շատ բան կսովորեին:
-1987 թվականին նկարել եք «Խաչմերուկի դեղատունը» ֆիլմը՝ լեգենդար օպերատոր Լևոն Աթոյանցի հետ: Ինչո՞ւ այդ ֆիլմն այսօր հասանելի չէ հանրությանը:
-Այո՛, Լևոն Աթոյանցի հետ ենք նկարել՝ Ժորա Հարությունյանի սցենարով: Դուք Ձեր այս հարցով բախվում եք մի տարածված հիվանդության հետ, որի անունն է հայկական նախանձ: Միշտ զզվանքով եմ նայել այն դեպքերին, երբ հավաքվում են բոլորը մի տեղ և դավադրություն կազմակերպում մեկի դեմ: Իմ, այսպես կոչված, ընկերները, այն ընկերները, որոնք ինձ հետ ճաշում էին ամեն օր, ինձ բարև չէին տալիս այն օրերին, երբ իմ «Տերտերին ուխտը» արժանացել էր այստեղի ղեկավարության բացասական վերաբերմունքին: Բայց երբ հայտնի դարձավ, որ ֆիլմս արժանացել է Մոսկվայից եկած հանձնաժողովի, նրա ղեկավար Սերգեյ Գերասիմովի գովեստին, որ այն գնում է Կաննի կինոփառատոն, չբարևողներից մեկը մոտեցավ ինձ ու մտերմաբար առաջարկեց խմել այդ առիթով: Հայկական նախանձի մի արտահայտություն էլ «Խաչմերուկի դեղատունը» ֆիլմի չցուցադրվելն է: Դա ինձնից չի կախված, որ ես այդ հարցը լուծեմ:
-«Տերտերին ուխտը» ֆիլմի մասին թեև խոսել ենք ամիսներ առաջ, բայց ասում էիք, որ կան մանրամասներ, որոնց հնարավոր չէ անդրադառնալ մեկ-երկու բառով: Հատկապես ի՞նչ կարևոր բաներ ենք բաց թողել նախորդ զրույցի ժամանակ:
-«Տերտերին ուխտը» նկարվել է 1964 թվականին: «Հայֆիլմ» կինոստուդիան պետության առաջ պարտավորություններ ուներ, պլան: Եթե պլանը չէր կատարվում, ստուդիան պետությանը պարտք էր մնում, ղեկավարին պատին էին սեղմում: Այդպիսի մի վիճակ էր ստեղծվել. մի ֆիլմի տեղը բաց էր մնացել: Կանչեցին ինձ, Մալյանին, Հրաչյա Ղափլանյանին, առաջարկեցին ֆիլմ նկարել:
-Եվ Դուք նկարեցիք «Տերտերին ուխտը»: Խորհրդային տարիներին ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ նկարել ֆիլմ՝ սփյուռքահայ գրող Լևոն Բաշալյանի պատմվածքի հենքով:
-Ես գրականություն լավ գիտեի: Փնտրեցի-փնտրեցի ու ոչինչ չգտա: Վերջապես մի գրադարանում ինձ տվեցին սփյուռքահայ գրողների մի ժողովածու, որում գտա Լևոն Բաշալյանի փոքրիկ պատմվածքը՝ հեռավոր մի գյուղում ապրող մարդկանց մասին, ջահել որսորդի մասին, որին իր համար անսպասելի կարգում են գյուղի տերտեր, ու նա ընկնում է ծանր ապրումների մեջ: Այդ ամենի մասին, ինչքան հնարավոր էր, ասվեց կինոյի լեզվով:
-Եվ շատ լավ ասվեց:
-Ես ու Դուք ենք համարում, որ լավ ասվեց: Բայց ժամանակին այդ ֆիլմը շատ քարկոծվեց: Եվ քանի որ խոսեցինք Լևոն Բաշալյանից, ասեմ, որ ֆիլմը հավանած և Կաննի կինոփառատոն ուղարկելու պատրաստվող մոսկովյան հանձնաժողովի անդամները՝ Սերգեյ Գերասիմովի գլխավորությամբ, ֆիլմը ստուդիայում դիտելուց հետո ցանկացան հանդիպել սցենարի հեղինակի հետ: Եվ ինձ թվաց, որ դա էլ մի նոր փորձանք է դառնալու ֆիլմի ու իմ գլխին, քանի որ սցենարի հեղինակն արտասահմանցի է, թեկուզ և՝ հայ: Բայց, բարեբախտաբար, դա էլ հարթ անցավ: Գերասիմովի՝ այդ օրն ունեցած ելույթը պահել եմ մինչև հիմա: Նա շատ կարևոր համարեց նման մոտեցումը ֆիլմին և առանձնահատուկ նշեց Գուժի խաղը՝ ասելով, թե այդպիսի դերասան ունենք և նստած դատարկաբանում ենք:
-Ընդ որում՝ «Տերտերին ուխտը» կինոդեբյուտ էր Գուժ Մանուկյանի կյանքում:
-Այո՜, և ինչպիսի դեբյուտ: Դրանից հետո Գուժը հրավիրվեց Մոսկվա: Նրան մեկ ամիս ուղղակի ցույց էին տալիս մոսկովյան հանդիսատեսին՝ որպես բացառիկ երիտասարդ դերասանի:

«ԵՍ ՈՒ ՀԵՆՐԻԿՆ ՈՒՐԱԽՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՊԱՐՈՒՄ ԷԻՆՔ»

-Պարոն Մարգարյան, Ձեր ապրած գրեթե մեկդարյա կենսագրությունն իրավունք է տալիս վերլուծելու իրադարձություններով հարուստ այն ուղին, որ բաժին էր ընկել «Հայֆիլմ» կինոստուդիային: Ի՞նչ կպատմեք:
-Այսօր չկա «Հայֆիլմ» կինոստուդիա: Կա Հայաստանի ազգային կինոկենտրոն, որը կոչված է արտադրելու ֆիլմեր: «Հայֆիլմից» ժառանգություն է մնացել մի ունիկալ հիմնարկ, որը կոչվում է կինոդերասանի ստուդիա: Հիմա մենք նստած ենք այդտեղ՝ Տերյան 3ա հասցեում: Այս հիմնարկության ծննդին մասնակցել են Մարտիրոս Սարյանը, Սերգեյ Փարաջանովը, այլ մեծեր: Այստեղ են եղել այն տաղավարները, որոնցում ֆիլմերի ներսի տեսարաններն է նկարել Համո Բեկնազարյանը: Հայ մարդը պիտի զգա, որ չի կարելի ձեռք տալ այն շենքին, որը նման պատմություն ունի, անցյալից եկող այսպիսի բուրմունք: Այստեղ այնպիսի մեծեր են աշխատել, որ հիմա անհնար է գտնել մի համարժեք անուն ու դնել նրանց կողքին: Չմոռանանք, որ Բեկնազարյանը ոչնչից ստեղծեց ինդուստրիա: 1923 թվականին կառավարության որոշմամբ է ստեղծվել «Պետկինո» կազմակերպությունը, որը հետագայում դարձավ «Հայֆիլմ» կինոստուդիա: Այն ժամանակվա կառավարության ղեկավարը գրպանից հինգ ռուբլի հանել-դրել է սեղանին և ասել, որ դա իր լուման է հայ ֆիլմարտադրության գործում: Էդ հինգ ռուբլուց են սկսել: Շատերը իրենց գրագիտությունն են ուզում ցույց տալ, թե ինչ՝ ծաղրանքով խոսելով Լենինի էն լոզունգի մասին, որում ասված էր, որ արվեստներից ամենակարևորը կինոն է: Լենինն իր բոլշևիկ տեղով ¥նա իսկի բոլշևիկ էլ չէր, ուրիշ գաղափարների տեր մարդ էր¤ գիտակցեց, որ կինոն մի արվեստ է, որը մեկ րոպեում տարբեր տեղերում գտնվող հազարավոր մարդկանց կարող է հասցնել այն ինֆորմացիան, որը թատրոնը կարող է անել ընդամենը մի քանի հարյուր մարդու համար: Կինոն հասնում էր մինչև ամենահեռավոր գյուղերը, մինչև ամենավերջին սարերում ապրող մարդկանց: Իսկ կինոն միայն կինո կոչեցյալը չէ, դա ագիտացիա է: Էսօր մեր ագիտացիան, եթե անցնեմ ուրիշ թեմայի, ողբալի վիճակում է: Մի խոսքով՝ այստեղ՝ Տերյան 3ա-ում, սկսվեց ամեն բան: Իսկ 20 տարի հետո «Հայֆիլմը» տեղափոխեցին Աշտարակի խճուղի: Միլիոններ ծախսեցին այդ գործի համար: Էն պետությունը, որի հասցեին ինչ ասես ասում են, մտածում էր կինոյի մասին: Էսօր մտածում են՝ ոնց վաճառեն մեզ: Եվ վաճառեցին: Կոպեկներով վաճառեցին «Հայֆիլմը»: Ով ինչ արեց, չգիտեմ, բայց եղավ այն, ինչ բոլորը գիտեն:
-Դուք և Հենրիկ Մալյանը միասին եք սկսել Ձեր կինոճանապարհը, այո՞:
-Ես ու Հենրիկ Մալյանը 1954-ին՝ ինստիտուտն ավարտելուց հետո ենք եկել «Հայֆիլմ»: Լևոն Քալանթարի կուրսն էինք ավարտել: Մի մարդ, որին ես ոչ մեկի հետ չեմ կարող համեմատել. Քալանթարն իմաստուն մարդ էր: Նրա կուրսն ավարտելուց հետո ես ու Հենրիկ Մալյանը փնտրտուքի մեջ էինք: Հենրիկը մի քանի թատերական բեմադրություն էր արել: Մեկն էլ ես էի արել գյուղական վայրում: Հետո երկուսով եկանք-մտանք «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի տնօրեն Մխիթար Դավթյանի մոտ: Չափազանց հետաքրքիր մարդ էր Դավթյանը: Նա ասաց. «Եթե դուք Լևոն Քալանթարի աշակերտներն եք, ուրեմն ես ձեզ կընդունեմ»: Ես էլ, Հենրիկն էլ մի ներքին ձգտում ունեինք դեպի կինոն: Գիտեք երևի, որ իրար հանդիպել ենք ինստիտուտի ընդունելության քննությանը: Դեռ այն ժամանակ նրա հետ զրուցել ու հասկացել էի, որ նա էլ է «տառապում» կինոյով: Քննություն հանձնող քսան հոգուց երեքս Հենրիկ էինք: Քննասենյակ մտանք երկուսով՝ ես ու Մալյանը: Հանձնաժողովում էր Հենրիկի հորեղբայրը՝ Դավիթ Մալյանը, ինչպես և Վարդան Աճեմյանը, Վավիկ Վարդանյանը: Հանձնաժողովի անդամները նախ ծիծաղեցին, որ երկուսս էլ նույն անունն ունենք, հետո եղավ ավելի զավեշտալին. իրարից անկախ՝ երկուսս էլ պատրաստել էինք Պեպոյի մենախոսությունը: Երկուսս էլ արտասանեցինք, երկուսս էլ ընդունվեցինք: Առաջին իսկ օրից ընկանք մի կախարդական աշխարհ՝ Քալանթարի աշխարհը: «Հայֆիլմում» ես ու Մալյանն ընդունվեցինք աշխատանքի որպես ռեժիսորի ասիստենտ՝ «պոմռեժ», ինչպես կոչվում էր այն ժամանակ: Եվ դա բոլորովին էլ այսօրվա ասիստենտը չէր: Պարզ տեխնիկական, ոչ թե ստեղծագործական աշխատանք էր: Բայց ես ու Հենրիկը՝ գերազանցիկի դիպլոմներով, ուրախությունից պարում էինք, որ մեզ ընդունել են աշխատանքի «Հայֆիլմում»: Այն «Հայֆիլմում», որը լեգենդար Բեկնազարովն էր հիմնադրել: Այն շենքում, որի առջև կանգնած էր լինում Բեկնազարովի մեքենան, որը նրան նվիրել էր Ստալինը՝ «Պեպոն» դիտելուց հետո:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ